Verilerle Türkiye Hapishanelerinde Öğrenim Durumu ve Öğrenci Mahpuslar

CİSST/TCPS Mahpus Öğrencilerle ilgili yeni bir rapor yayınladı. Türkiye Hapishanelerinde Öğrenci Mahpusların durumunu ele alan raporda, Adalet Bakanlığı’nın kendi kaynaklarından çıkarılan verilerle “gerçek öğrenci mahpus sayısı” tartışılıyor. Raporun tamamı için linke tıklayınız.

Öğrenimini Sürdürme Hakkına Sahip Kişi Sayısı En Az 175.277’dir

Türkiye’de hapishanelerinde öğrenimini sürdürme hakkına sahip[1] en az 175.277 kişi var. Kişilerin hapsedildiklerinde hangi öğrenim durumunda olduklarına bakarak bu veriye ulaşabilmek mümkündür.

1 Kasım 2017 tarihli bu verilere göre durum şudur:[2]

Bu istatistiğe göre tutuklu ve hükümlülerden hiç okula gitmeyenlerin ve liseye kadar okuyanların sayısı toplamda 140.219’dur. Bu veri gösteriyor ki hapishanelerde tutulan en az 140.219 kişi hiç okumamış veya liseye kadar okumuştur ve öğrenime başlama veya öğrenimini sürdürme hakkına sahiptir. Lise mezunu olup da meslek yüksek okulu veya lisansa devam edebilecek olan 31.239 mahpusu da dahil edersek bu sayı 171.458 oluyor. Yüksek lisans mezunu olup doktoraya devam edebilecek kişileri de dahil ettiğimizde bu sayı 175.277’e çıkmaktadır.

Öğrenimine Devam Edebilecek Mahpusların Sadece Yüzde 21’i Okuyor

Öğrenimini bir üst öğretim kurumunda sürdürme hakkına sahip kişi sayısı 170 binin üzerinde olmasına rağmen, öğrenimine bir öğretim kurumunda devam eden kişi sayısı yaklaşık 37 binde kalmaktadır. 31 Aralık 2017 tarihli verilere göre öğrenimine devam edebilen mahpusların durumlarını gösterir tablo ise aşağıdaki gibidir:[3]

Bu durumda aslında bu hakka sahip 175.277 mahpusunsadece yüzde 21’i öğrenimine devam etmektedir.

12-17 Yaş Arası Çocuk Mahpusların Yüzde 38’i Öğrenim Görüyor

Adalet Bakanlığı’nın 10 Nisan 2018’de basına yansıyan açıklamasında şu ibare yer almaktadır:

“Cezaevlerinde, eğitim çağı olan 15-25 yaş arası öğretim kurumlarına devam eden öğrenci sayısı azınlıkta kalırken, hemen her yaş diliminden eğitim alanların sayısı ezici bir çoğunluğa sahip.”

Bu ibare, Anayasal bir hak olmasından ötürü ve doğallığında öğrenimine devam etmesi beklenen çocuk ve genç mahpusların öğrenimine devam edemediklerinin kabulü anlamına gelmektedir.

Adalet Bakanlığı’nın açıkladığı istatistiklerde 15-25 yaş arası gibi bir istatistik yer almadığı için bu konuda bir değerlendirme yapabilme olanağı bulunmamaktadır. Ancak 12-17 yaş arası çocuk mahpusların öğrenimlerine devam durumlarına dair veriler bilinmektedir.

Aşağıdaki tabloda da görülebileceği gibi, 31 Ağustos 2017 tarihli verilere göre öğrenim hakkını kullanan 12-17 yaş aralığındaki çocukların sayısı okuma yazma kursuna katılan 173 çocuk da dahil edildiğinde 1075’tir.[4]

Öğrenimini sürdürebilen çocuk mahpusların tüm çocuk mahpuslara oranı ise önemli bir başka veridir. CTE’nin verilerine göre 2 Ekim 2017 tarihinde çocuk mahpus sayısı 2.828’dir. Bu sayı dikkate alındığında öğrenimine devam eden çocukların tüm çocuk mahpuslara oranı okuma yazma kurslarına katılanlar da dahil edildiğinde yüzde 38 olmaktadır.

Adalet Bakanlığı’nın, CHP Milletvekili Onursal Adıgüzel’in bilgi edinme başvurusuna verdiği cevapta öğrenimlerini sürdüren ve okuma yazma kurslarına katılan öğrencilerin yanı sıra “859 öğrencinin eğitimleri ile ilgili gerekli işlemler yapılmış kayıt dönemi beklenmektedir. Ayrıca 780 öğrenci de meslek eğitim/meslek kurslarına devam etmektedir.” bilgisini vermektedir.

Bu bilgiden de şu çıkarımı yapmak mümkündür: Tutuklanan çocuklar öğrenimlerine devam etmek isteseler bile işlemler zaman almakta, öğrenciler yıl kaybına uğramaktadır. 859 öğrenci bu durumdadır.[6]

Son 6 Yılda Yüzde 22’den Yüzde 19’a Düşen Öğrenci Mahpus Oranı

Son altı yıl içinde öğrenim hakkını kullanabilen mahpusların sayılarına ve bu sayıların genel mahpus sayısına göre oranlarına baktığımızda bir düşüş ile karşılaşıyoruz.[7]

Bu tablodaki verilerin doğru olduğunu kabul edersek, 2015 yılı hariç olmak üzere bir düşüş söz konusudur. 2012 yılında öğretim hakkını kullanabilen mahpusların oranı yüzde 22,2 iken 2017 yılında bu rakam yüzde 19,9’a gerilemiştir.

Bu grafiğin tek istisnası 2015 yılıdır. 2015 yılında öğrenim hakkını kullanabilen mahpusların oranı yüzde 35,3’e yükselmiştir.CTE’nin 2015 faaliyet raporunun ilgili kısmında bu artışı açıklayabilecek bir bilgi bulunmamaktadır.

Kayıtlı Ancak Devam Etmeyen/Edemeyen Öğrenciler ve Bunun Olası Nedenleri

Yukarıdaki tabloda yer veremediğimiz bir ayrıntı 2015 yılı sonrasındaki düşüşün olası nedenlerine dair fikir vermektedir. 2016 yılı içerisinde öğrenimine devam eden öğrenci sayısı 35.647 iken kayıtlı öğrenci sayısı ise 69.301 olarak açıklanmıştır.[10] 2016 yılına dair bu bilgi, kayıtlı olmasına rağmen öğrenimine devam etmeyen/edemeyen 33.654 kişi olduğunu göstermektedir. Buradan şu çıkarımı yapabilmek mümkündür; Adalet Bakanlığı, 2015 yılı içerisinde mahpusların öğrenim hakkını kullanabilmesi için etkin bir çalışma yürüterek ciddi bir artış sağlamış ancak 2016 yılı içerisinde kayıtlı öğrencilerin neredeyse yarısının öğrenimine devam etmesi mümkün olmamıştır.

Kayıtlı öğrencilerin, öğrenimlerine devam etmemesinin/edememesinin nedenleri de açık değildir. 2016 yılı içerisinde yaşanılanlara ve o süreçte gerçekleştirilen yasal düzenlemelere bakarak birtakım çıkarımlarda bulunulabilir:

1- 22 Kasım 2016 tarihinde yürürlüğe giren 677 sayılı KHK’nın 4. maddesi, mahpuslar arasında ayrıma gitmekte ve “terör örgütü üyeliği veya bu örgütlerin faaliyeti çerçevesinde işlenen suçlar sebebiyle tutuklu veya hükümlü” olanların öğrenim haklarını ellerinden almaktadır: “Terör örgütü üyeliği veya bu örgütlerin faaliyeti çerçevesinde işlenen suçlar sebebiyle tutuklu veya hükümlü olarak ceza infaz kurumlarında bulunanlar, olağanüstü halin devamı ve kurumda barındırıldıkları süre zarfında, ülke genelinde uygulanan merkezi sınavlar ile örgün veya yaygın her türlü eğitim ve öğretim kurumları ile kamu kurum ve kuruluşları tarafından ceza infaz kurumu içinde veya dışında yapılan ya da yaptırılan sınavlara giremezler.”

Adalet Bakanlığı’nın 24 Ekim 2017 tarihinde basına yansıyan açıklamasına göre “terör nedeniyle tutuklu ve hükümlü” olanların sayısı 63.242’dir. Öğrenimine devam edemeyen 33.654 kişinin önemli bir bölümünün 677 sayılı KHK nedeniyle öğrenim hakları ellerinden alınansiyasi mahpuslar olduğu düşünülebilir.

2- 2016 yılında gerçekleşen darbe girişiminin ardından kitlesel tutuklamalar gündeme gelmiş, hapishane kapasiteleri yeterli olmadığı ve yeni tutuklanan kişilere yer açmak gerektiği için binlerce mahpusun yeri değiştirilmek zorunda kalınmıştır. 2016 yılında gerçekleşen sevklerin toplam sayısı 140.059 olmuştur.[11] Bu sevklerin de mahpusların öğrenimlerini sürdürmesinin önünde engel olduğu düşünülebilir.

En Az 8.525 Kişi Öğrenciyken Tutuklandı

Öğrenci mahpuslar söz konusu olduğunda öğrenciyken tutuklanan kişi sayısı ayrı bir tartışma konusu oluşturmaktadır. Adalet Bakanlığı’nın son açıklamasında yer verdiği şu sözler de bu tartışmanın bir yansıması:

“Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkif Evler Genel Müdürlüğü’nün eğitim programlarına verdiği önemin bir sonucu olarak cezaevlerindeki eğitim seviyesi yükseliyor. Bazı çevrelerin dile getirdiğinin aksine öğrenciyken bir suçtan dolayı cezaevlerine konulan öğrenci sayısı artmıyor, cezaevinde eğitim imkânı bulan tutuklu ve hükümlü sayısı artıyor.”[12]

Adalet Bakanlığı, açıklamasında yukarıdaki tespiti dile getirirken sayı vermiyor. Dolayısıyla öğrenciyken tutuklanan kişi sayısını tam olarak bilme imkanı bulunmamaktadır. Ancak bakanlığın CHP İstanbul Milletvekili Gamze Akkuş İlgezdi’nin soru önergesine verdiği cevapta mahpusların mesleklerine göre dağılımını içeren bir tablo da yer almaktadır ve bu tabloda mesleğini öğrenci olarak ifade eden kişi sayısı 8.525’tir. Bu veriden yola çıkarak 1 Kasım 2017 tarihinde, öğrenciyken tutuklu kişi sayısının en az 8.525 olduğunu söyleyebilmek mümkündür.

Sonuç olarak;

Öğrenim Anayasal bir haktır. Anayasa’nın 45. Maddesi “Kimse eğitim ve öğrenim hakkından mahrum bırakılamaz” demektedir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde de öğrenim hakkına ayrıca vurgu yapılmaktadır:
  Madde 26/1 “Her şahsın öğrenim hakkı vardır. Öğrenim hiç olmazsa ilk ve temel safhalarında parasızdır. İlköğretim mecburidir. Teknik ve mesleki öğretimden herkes istifade edebilmelidir. Yüksek öğretim, liyakatlerine göre herkese tam eşitlikle açık olmalıdır.”
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin bir numaralı Ek Protokol’ünün ikinci maddesinde de öğrenim hakkı ele alınmaktadır:
  Madde 2 – Eğitim Hakkı
Hiç kimse eğitim hakkından yoksun bırakılamaz. Devlet, eğitim ve öğretim alanında          yükleneceği görevlerin yerine getirilmesinde, ana ve babanın bu eğitim ve öğretimin        kendi dini ve felsefi inançlarına göre yapılmasını sağlama haklarına saygı gösterir.
Söz konusu olan mahpuslar olduğunda uluslararası metinlerin en önemlilerinden biri olan Birleşmiş Milletler Mahpusların Islahı İçin Asgari Standart Kurallar’ın 104. Maddesinde şu vurgu yer almaktadır:
  1. Bütün mahpuslara kendilerine yarar sağlayacak öğretim ile, dinsel eğitimin verilmesi mümkün olan ülkelerde dinsel eğitim de verilir. Okur-yazar olmayan mahpuslar ile genç mahpusların eğitimi zorunludur, ve idare tarafından bu kişilerin eğitimine özel bir dikkat gösterilir.
  2. Mahpusların eğitimi, salıverildikleri zaman güçlükle karşılaşmadan eğitimlerini sürdürebilmeleri için, mümkün olduğu takdirde, ülkenin eğitim sistemi ile bütünleştirilir.

Yerel ve uluslararası mevzuat dikkate alındığında;
• öğrenimine devam edebilecek mahpusların sadece yüzde 21’inin devam edebiliyor oluşu,
• 12-17 yaş arası çocuk mahpusların yalnız yüzde 38’nin öğrenimine devam etmesi,
• herhangi bir öğrenim kurumuna kaydı bulunan mahpusların yarısına yakınının öğrenimine
devam etmemesi/edememesi,
• 8 binin üzerinde kişinin öğrenciyken tutuklanması ve öğrencilerin tutuklanması yerine öğrenimlerine
devam etmelerini sağlayacak alternatif yöntemlerin tartışılmıyor olması
• KHK ile siyasi mahpusların öğrenim haklarının toptan yasaklanması
mahpusların öğrenim hakları konusunda önemli tartışma alanlarını oluşturmaktadır. Resmi rakamlar
dikkate alınarak oluşturulan bu raporda ortaya konulan tablo bu tartışmayı yapmanın ne kadar
önemli olduğunu bir kez daha göstermektedir.

***

[1] “Öğrenimini sürdürme hakkı” ibaresi ileokuma yazma bilmeyen ve Birinci Kademe Okuma Yazma Kursu’ndan itibaren Doktora öğretimine kadar bir aşamada öğrenim görmüş kişilerin bir üst öğrenim kurumunda öğrenimlerini sürdürebilme hakları anlatılmak istenmiştir.

[2] Adalet Bakanlığı’nın güncel verileri açıklamaması değerlendirmeyi zorlaştıran etkenlerin başında gelmektedir. Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü’nün (CTE) sitesinde “öğrenim gruplarına göre dağılım” verileri 1 Nisan 2016 tarihine aitler. CTE’nin 2016 yılı faaliyet raporunda ise 1 Aralık 2016 tarihli verileri bulabilmek mümkün. Güncel verilere ulaşabilmek için “veri madenciliği” yapmak gerekmektedir. En güncel veriler, Adalet Bakanlığı’nın CHP Milletvekili Gamze Akkuş İlgezdi’nin“Ceza İnfaz Kurumlarındaki Çocuk Mahkumlar”a ilişkin soru önergesine verdiği yanıtta yer almaktadır. Bu tablodaki veriler, bu cevaptan derlenmiştir.

[3] Bu tablo, Adalet Bakanlığı’nın 10 Nisan 2018 tarihinde basına yansıyan açıklamasında yer alan verilerden derlenmiştir. http://www.karar.com/guncel-haberler/cezaevlerinde-egitim-seviyesi-yukseliyor-814776#

[4] Bu tablo CHP Milletvekili Onursal Adıgüzel’in bilgi edinme başvurusuna Adalet Bakanlığı tarafından verilen 26 Ekim 2017 tarihli cevaptaki veriler kullanılarak oluşturulmuştur. Tablodaki veriler 31 Ağustos 2017 tarihine aittir.

[5]Çocuk mahpusların öğrenim durumları aktarılırken 1 mahpus için “Üniversite öğrenimine devam eden” ibaresi kullanılmıştır. Bu sayı “Örgün öğretim”in dışında belirtildiği için AÖF’nin karşısına yazılmıştır.

[6]Her ne kadar Adalet Bakanlığı, öğrenime dair bilgi verirken “meslek eğitim/meslek kursları”na devam eden çocukların sayılarını verse de bu kursları “öğrenim” başlığı altında ele almak mümkün değildir. Ayrıca hem örgün öğretim içerisinde olup hem de kurslara katılan çocuklar da olabileceğinden bu veriler dikkate alınmamıştır.

[7]Değerlendirme, Adalet Bakanlığı tarafından sadece 2012-2017 yılı verileri açıklanmış olduğu için bu yıllar dikkate alınarak yapılmıştır. Tablodaki veriler CTE’nin sitesinde yer alan Faaliyet Raporları’ndan derlenmiştir.

[8] Uzaktan Eğitim görenlerin sayıları lisans eğitimi görenlerin içerisinde ayrıca dahil edildiğinden toplam içerisine alınmamıştır.

[9] Adalet Bakanlığı her ne kadar açıklamasında 2017 yılı içinde öğrenimine devam eden öğrencilerin toplam sayısını 37.266 olarak açıklasa da verdiği rakamların toplamı 36.950’dir.

[10] 2016 yılının farklı rakamlarına dair tartışmalar için bakınız: Hapishanelerdeki Öğrenci Sayısı Kaç, http://www.tcps.org.tr/?q=node/507

[11] CTE 2016 Yılı Birim Faaliyet Raporu, sayfa 103-104, http://www.cte.adalet.gov.tr/menudekiler/raporlar/2016_faliyet_raporu.pdf

[12] Karar, 10 Nisan 2018, http://www.karar.com/guncel-haberler/cezaevlerinde-egitim-seviyesi-yukseliyor-814776#

16.05.2018